بسم‌الله‌الرحمن الرحیم
بازشناسی ساختار و محتوای برنامة زبان‌آموزی فارسی در اول دبستان         
 فریدون   اکبری شِلدره   مدیرگروه زبان و ادب فارسی

برای آشنایی با چند و چون برنامة زبان‌آموزی فارسی در پایة اول دبستان، نخست نگاهی می‌افکنیم به ساختار و محتوای فارسی و با دیدی عدداندیش، عناصر و اجزای کتاب را برخواهیم شمرد:       برنامة زبان‌آموزی فارسی در قالب دو کتاب نمایان شده است:

الف- فارسی (مهارت خواندن)                      ب- کتاب کار (مهارت نوشتن)

کتاب فارسی اول دبستان که بر آموزش مهارت‌های خوانداری یا شفاهی و گفتاری زبان تأکید دارد، به بخش‌هایی تقسیم می‌شود که در پی بدان خواهیم پرداخت:

الف: فارسی (22 درس)

1-مقدمه                                                       2-نگاره              10

3-نشانه‌ها(1)           30                            4-نشانه‌ها(2)           10

5-باهم بخوانیم           14                                6-روان‌خوانی                        6

مقدمة این کتاب، سیزده بند دارد که در حقیقت جان و جوهرة ساختار، محتوا، خط و دیگر عناصر کتاب در آن گزاش شده است. بنابراین انتظار برنامه‌ریزان و مؤلفان این است که سطر به سطر این مقدمه باید با دقت و تأمل خوانده شود. این سیزده بند، پیش‌درآمد آموزش و اساسنامة آن است.

نگاره (10): تعداد نگاره‌ها در این کتاب ده تاست. بدان سان که در برنامة پیشنهاد پایان مقدمه آمده، در نیمة نخست ماه مهر، هر فهته، دو نگاره و در نیمة دوم ماه مهر هر هفته، سه نگاره آموزش داده می‌شود. بنابراین آموزش ده نگاره در پایان ماه مهر به فرجام خواهد رسید.

روش آموزش: کلی‌نگر یا نگاه گشتالتی یا نگاه پیکره‌ای/ پیکره‌نگر است. از کل به اجزای تصویری می‌رسیم. اصلی‌ترین نکته در آموزش ده نگاره این است که با تکیه بر روش کلی و ارد فضای آموزش نگاره و تصویرخوانی شویم، برای این کار هم لازم است مفاهیم اصلی و کلیدی نگاره‌ها را برجسته کنیم و نقطة مرکزی پویه‌های دیداری و فکری روی تصاویر، همان مفاهیم اصلی باشند. برای نمونه مفهوم اصلی و موضوع آموزش در نگارة یک «خانواده» است، در نگارة دو «مدرسه»، نگارة نه «مسجد» و نگارة ده «نوروز» است.

فعالیت‌های بخش نگاره‌ها به قصد زمینه‌سازی برای پرورش زبان‌آموزی و تقویت ریز مهارت‌های خوانداری، از ساده به دشوار سازمان‌دهی شده‌اند و از نگارة یک تا ده حرکتی پلکانی و افزایشی دارند؛ یعنی نگارة یک تا سه، دو فعالیت و چهار تا هفت، چهار فعالیت و هفت تا ده، پنج تا شش فعالیت دارند.

دلیل حضور نگاره در آغاز کتاب:

تصاویر چون مفاهمی ذهنی را حسی و دیداری می‌کنند، آسان‌تر درک و دریافت می‌شوند. کودکان اول دبستان چون در مرحلة نخست زبان‌آموزی رسمی قرار دارند، به کمک تصویر و دریافت‌های از طریق چشم، کم‌کم بر توانایی ذهن و زبان خویش می‌افزایند.

بنابراین، دریچة ورود به دنیای زبان‌آموزی در کتاب فارسی، نگاره‌ها هستند اما همکاران ما باید توجه داشته باشند که بر آموزش و یادگیری نوآموزان از طریق حواس پنجگانه تأکید نمایند؛ زیرا ما بر این باوریم که این حس‌ها را خداوند بزرگ همچون دریچه‌ها یا جویبارانی قرار داده است که برای گسترش و تقویت دنیای زبان و دهن و قابلیت‌های ادراکی رو به سوی عالم درون زبان‌آموز          و هر یادگیرنده دارند، یعنی ما از راه این گام‌ها به چنین توانایی‌هایی در آموزش زبان دست می‌یابیم:

گام نخست: پرورش و تقویت خوب دیدن، سواد دیداری (از راه چشم)

گام دوم: پرورش و تقویت خوب گوش دادن، سواد شنیداری (از راه گوش)

گام سوم: پرورش و تقویت حس لامسه، سواد پساوایی (از راه حس)

گام چهارم: پرورش و تقویت تخیل و تفکر (از راه ذهن)

گام پنجم: پرورش و تقویت روحیة پرسشگری و کنجکاوی (از راه هوش)

گام ششم: پرورش و تقویت چه، چگونه و چه هنگام سخن گفتن (از راه توانش زبانی)

پس، نگاره‌ها نقطة آغاز زبان‌آموزی هستند و در این ده نگاره اهداف آموزشی ما عبارت‌اند از: تصویرخوانی، تصویربرداری ذهنی، تصویرسازی ذهنی.به سخن دیگر، نگاره‌ها پهنة نرمش ذهن و زبان هستند و زیربنای ساختمان زبان‌‌آموزی به شمار می‌روند.

تذکر: همان‌گونه که در روش آموزش گفته شد، تکیة ما بر «کل‌نگری» است. مثلاً نگارة یک را با مفهوم کلی «خانواده» می‌بینیم. تصویرخوانی و تفسیر و گزارش می‌کنیم. تصویرک‌هایی هم که با کلمه همراه شده‌اند، آنها را هم یک کل و عکس می‌بینیم؛ یعنی کودک کلمة  بابا  و  عکس آن را به طور یکسان به عنوان نماد تصویری به ذهن می‌سپارد و تصویربرداری ذهنی می‌کند، بنابراین در نگاره‌ها:

واژه‌آموزی هدف ما نیست بلکه فقط از راه تلفظ با بفات آوایی زبان و از طریق چشم با شکل خطی آشنا می‌شویم.

موضوع هم آغاز و هم پایان نیز نباید به عنوان اصلی در آموزش نگاره‌ها تلقی شود. بنابراین ضرورتی به طرح آن نیست.
این تغییر ساختار بیانگر سیر آموزش زبان از سطح ساده به محسوس به سطوح پیشرفته‌تر و ذهنی است. چهار عنصر مورد تأکید و یاد شده در نشانة یک در این جا نیز همچنان مورد توجه‌اند.
باهم بخوانیم (14): یکی دیگر از بخش‌های ساختاری کتاب فارسی «باهم بخوانیم» است. «باهم بخوانیم» ها قالب‌های متنوع شعری هستند که از میان انبوهی از اشعار شاعران کودک انتخا ب شده‌اند. در انتخاب این نمونه‌ها، دامنة واژگان، سطح درک و دریافت، موسیقی و ضرب‌آهنگ شعری و سادگی تلفظ کلمات از منظر زبان‌آموزان مورد تأکید بوده است.    برای ادامه  به قسمت دوم مراجعه فرمایید.